Bản đồ trận đánh.

Lực lượng của Kurita đi qua eo biển San Bernardino lúc 03:00 ngày 25 tháng 10 năm 1944 và tiến về phía nam dọc bờ biển của đảo Samar, mong rằng hạm đội của Halsey đã mắc bẫy và kéo toàn bộ hạm đội của ông ra khỏi Leyte, và đúng là như vậy. Kurita nhận được tin báo rằng hạm đội của Nishimura đã bị hủy diệt hoàn toàn ở eo biển Surigao và sẽ không gia nhập hạm đội của ông ở vịnh Leyte. Nhưng Kurita không hề nhận đuơc bất cứ thông tin nào về Đội Phía Bắc của Ozawa rằng họ đã thành công trong việc nhử toàn bộ mẫu hạm chủ lực và thiết giáp hạm thuộc Đệ Tam Hạm đội của Halsey ra khỏi Leyte. Trong suốt trận đánh, Kurita luôn đau đầu về vị trí thực sự của Halsey. Gió thổi theo hướng Bắc-Đông Bắc, tầm nhìn xa đạt khoảng 37 km, trời u ám và thỉnh thoảng có mưa lớn và đó chính là yếu tố mà người Mỹ sẽ khai thác triệt để vào trận đánh sắp tới.

Taffy 3 bị tấn công

Thiết giáp hạm Yamato và 1 tuần dương hạm hạng nặng tại Samar, ngày 25 tháng 10 năm 1944.

Sau khi di chuyển khoảng 110 km về phía đông Samar trước bình minh ngày 25 tháng 10, St. Lo bắt đầu phóng 4 máy bay tuần tra làm nhiệm vụ săn ngầm trong đó những mẫu hạm còn lại của Taffy 3 đang chuẩn bị cho các phi vụ không kích hỗ trợ đổ bộ trên các bãi biển. Lúc 06:37, thiếu úy William C. Brooks - phi công 1 chiếc Grumman TBF Avenger thuộc đội bay của St. Lo, đã phát hiện 1 hạm đội lớn mà lúc dầu được cho là thuộc Hạm đội 3 của Halsey, nhưng thực chất chúng chính là những con tàu của người Nhật. Khi anh báo về hạm đội, đô đốc Sprague không tin điều đó và yêu cầu xác nhận cụ thể hơn. Bay tới gần hơn để quan sát, Brooks báo lại 1 thông tin đáng sợ, "Tôi có thể thấy các tháp chùa. Tôi có thể thấy chấm đỏ tròn trên 1 lá cờ to nhất trên chiếc thiết giáp hạm to nhất mà tôi từng thấy!". Yamato nặng hơn toàn bộ tải trọng của toàn bộ tàu thuộc Taffy 3 cộng lại.[5][6] Brooks đã phát hiện ra lực lượng hùng mạnh nhất trong số 3 hạm đội chủ lực của người Nhật tại Philippines, bao gồm 4 thiết giáp hạm, 6 tuần dương ham hạng nặng, 2 tuần dương hạm hạng nhẹ và khoảng 10 khu trục hạm.

Hạm đội Nhật tiếp cận từ phía Tây-Tây Bắc và chỉ cách Taffy 3 31 km, và Taffy 3 đã hoàn toàn nằm trong tầm bắn và tầm nhìn của tàu chiến Nhật. Chỉ mang bom chìm để phòng khi bắt gặp tàu ngầm địch, Brooks cùng các phi công vẫn tiếp tục bắt đầu cuộc tấn công đầu tiên trong trận đánh, thả toàn bộ bom chìm vào tuần dương hạm Nhật Bản nhưng tất cả đều bị nảy ra khỏi tàu.

Hoa tiêu của Taffy 3 phát hiện ra hỏa lực phòng không ở phía Bắc. Người Nhật đã thành công trong việc bất ngờ úp sọt Taffy 3 lúc 06:45. Cùng lúc đó, các tàu khác trên Taffy 3 bắt được tín hiệu địch trên radar và các kênh liên lạc người Nhật. Khoảng 07:00, Yamato khai hỏa ở khoảng cách 31 km. Không sở hữu hệ thống radar dẫn bắn và máy tính dẫn bắn Mark I như người Mỹ, vốn có thể tính toán được toàn bộ thông số chỉ khi radar dẫn bắn vẫn khóa về phía mục tiêu, hệ thống dẫn bắn của người Nhật dựa vào máy tính toán đạn đạo cơ học và 1 máy khác để đo tốc độ và khoảng cách của mục tiêu cần bắn, cung cấp bởi máy đo quang học. Các chất nhuộm màu cũng được sử dụng trong các viên đạn xuyên giáp của thiết giáp hạm để các hoa tiêu có thể xác định được vị trí đạn rơi, điều khá phổ biến với những tàu chủ lực của nhiều đơn vị Hải quân trên thế giới.[7]. Các thủy thủ Mỹ, vốn khá xa lạ với phương thức tác chiến của thiết giáp hạm, nhanh chóng ấn tượng bởi những vệt nước đầy màu sắc bốc lên xung quanh họ. Nagato dùng màu hồng sáng, Haruna dùng màu xanh lá vàng hỗn hợp và được miêu tả là xanh và vàng bởi người Mỹ, và Kongō dùng màu đỏ tuơi và đôi khi xuất hiện cả màu tím và xanh da trời trong 1 số khoảnh khắc. Yamato không dùng màu để nhận biết nên vệt nước của nó hiện màu trắng nguyên bản.[8]

Không tìm thấy được những chiếc mẫu hạm hộ tống nhỏ bé kia trong danh sách nhận biết tàu của Hải quân, Kurita lầm tưởng chúng là những mẫu hạm chủ lực và cho rằng Hạm đội 3 của Halsey đang nằm trong tầm bắn của tàu ông. Ưu tiên hàng đầu của ông là loại bỏ các mối đe dọa của hàng không mẫu hạm, nên đã ra lệnh "Tấn công toàn lực", thay vì tổ chức đội hình cẩn thận và cụ thể, mỗi hải đội sẽ tấn công 1 mục tiêu cụ thể riêng biệt. Lúc đó người Nhật vừa thay đổi đội hình phòng không vòng tròn, nên mệnh lệnh này đã gây ra 1 số hỗn loạn, tạo điều kiện cho Sprague lùa người Nhật vào pha truy đuổi gắt gao, đẩy người Nhật vào thế chỉ dùng được pháo ở mũi tàu và hạn chế tính hiệu quả của hỏa lực phòng không. Các tàu của Sprague sẽ không mất nhiều hỏa lực trong cuộc rượt đuổi như thế này, vì vũ khí được đặt ở đuôi tàu nhiều hơn ở phía trước, và các mẫu hạm của ông vẫn có thể tiến hành hoạt động bay như thường.

Rút chạy về phía đông

Khu trục hạm USS Heermann (DD-532) và 1 khu trục hạm hộ tống đang xả khói che cho toàn bộ hạm đội, Samar, ngày 25 tháng 11 năm 1944.

Lúc 06:50, đô đốc Sprague ra lệnh chuyển hướng toàn bộ đội hình về hướng 090, cho các mẫu hạm của ông phóng máy bay rồi di chuyển về phía Đông, hi vọng rằng tầm nhìn kém ở đó sẽ làm hạn chế độ chính xác của hải pháo Nhật Bản. Ông ra lệnh cho các mẫu hạm ở rìa đội hình xả khói để che chắn đội đình rút lui, đồng thời ra lệnh cho các tàu bẻ lái liên tục để làm rối loạn đường ngắm của kẻ thù, và cho các tàu phóng toàn bộ số máy bay họ có trên tàu như FM-2 Wildcat và TBM Avenger với tất cả số vũ khí gì mà chúng có thể lắp được. Số lắp tên lửa, súng máy, số lắp bom chống ngầm hoặc không lắp gì cả. Rất ít tàu có trang bị bom chống hạm hoặc ngư lôi chống hạm. Các phi công được lệnh "tấn công các đơn vị tàu Nhật Bản và sau đó quay về sân bay dã chiến Tacloban ở Leyte để tiếp tế đạn dược và nhiên liệu". Nhiều phi công tiếp tục thực hiện các đợt tấn công "giả" sau khi sử dụng hết toàn bộ đạn dược và bom mìn họ mang theo nhằm đánh lạc hướng kẻ thù. Lúc 07:20, Taffy 3 đi vào 1 cơn tố, và điều đó khiến pháo thủ Nhật gặp nhiều khó khăn hơn khi hệ thống dẫn bắn của họ không lấy thông tin được qua lớp mưa và khói dày đặc.[9]

Trong thời gian đó, Kurita đang phải gánh chịu hậu quả của việc ra lệnh Tổng tấn công, Hải đội Tuần dương hạm số 5 và Hải đội Khu trục hạm số 10 di chuyển cắt qua đường đi của Hải đội Thiết giáp hạm số 3, vốn đang cố gắng thu gọn khoảng cách với tàu người Mỹ. Sự hỗn loạn đó buộc thiết giáp hạm Kongō phải bẻ lái sang hướng Bắc và tách khỏi đội hình, khiến con tàu phải tự thân vận động trong suốt trận đánh.[10] Lo ngại việc những chiếc khu trục hạm sẽ tiêu thụ quá nhiều nhiên liệu vào việc rượt đuổi thứ được cho là mẫu hạm chủ lực và đồng thời cản trở tầm bắn của những chiếc thiết giáp hạm trong đội hình, Kurita ra lệnh cho những đội khu trục hạm di chuyển ra phía rìa của hạm đội kúc 07:10, 1 quyết định gây hậu quả tức thì, khi Hải đội Khu trục hạm số 10 buộc phải quay lại đúng lúc đội tàu của người Mỹ đi vào tầm bắn của họ. Hải đội Khu trục hạm số 2 gặp kết cục đau đầu hơn nếu lệnh không chuyển đến ngay lập tức: di chuyển phía sau Hải đội Thiết giáp hạm số 3, Yahagi và đội khu trục hạm phải di chuyển từ phía Nam lên phía Bắc của đội hình của Kurita để tập hợp với kì hạm của Hải đội - Kongō, khiến Kurita không còn con tàu nào ở vị trí đánh chặn đội tàu của người Mỹ khi họ quay đầu về hướng Nam lúc 07:30. Mặc cho lệnh Tổng tấn công từ đầu trận đánh, Kurita tiếp tục thay đổi lộ trình di chuyển của hạm đội xuyên suốt trận đánh.[11]

"Small Boys Attack!"

USS Dennis (DE-405) đang xả khói che cho đội mẫu hạm hộ tống của Taffy 3, Samar, 25 tháng 10 năm 1944.

3 khu trục hạm và 4 khu trục hạm hộ tống có nhiệm vụ bảo vệ đội mẫu hạm hộ tống khỏi mối đe dọa của máy bay và tàu ngầm. 3 khu trục hạm lớp Fletcher - có biệt danh "hộp thiếc" (tin cans) vì lớp giáp mỏng - nhưng đủ nhanh để bắt kịp với các đội mẫu hạm chủ lực. Mỗi chiếc mang 5 tháp pháo nòng đơn 5-inch (127 mm) và hệ thống vũ khí phòng không tối thiểu, không đủ hiệu quả để đối đầu với những con tàu bọc giáp lớn của người Nhật. Chỉ có 10 quả ngư lôi 21-inch (530 mm) Mark-15 - được nạp trong 2 hệ thống phóng 5 nòng - là mối đe dọa lớn với những chiếc thiết giáp hạm và tuần dương hạm của người Nhật.

Thế mạnh của những chiếc khu trục hạm Hoa Kỳ là hệ thống dẫn bắn bằng radar Mark 37 GFCS, có thể cung cấp đường bắn cho những khẩu pháo 5-inch tự động. Hệ thống đa chức năng này có thể giúp tàu chiến Mỹ bắn trúng mục tiêu địch mặc cho tầm nhìn kém và tốc độ di chuyển nhanh. Người Nhật dựa vào hệ thống ngắm bắn quang học và vệt màu từ đạn pháo nên sẽ gặp nhiều khó khăn hơn khi xác định mục tiêu trong mưa, khói hay bị giới hạn hỏa lực khi thay đổi hướng di chuyển.

4 khu trục hạm hộ tống lớp John C. Bulter nhỏ và chậm hơn, vì chúng được thiết kế để bảo vệ những đoàn vận tải chậm chạp khỏi mối đe dọa của tàu ngầm. Chúng được trang bị 2 pháo 5-inch (127 mm) nhưng không có cơ chế bắn tự động, và 3 quả ngư lôi, dù thủy thủ đoàn không được huấn luyện kỹ càng về phương thức tác chiến bằng ngư lôi. Ngư lôi chỉ có tầm hoạt động khoảng 10 km, nên chúng phù hợp nhất trong các cuộc tấn công vào ban đêm. Vào ban ngày, họ phải vượt qua làn đạn pháo với khoảng cách lên tới gần 50 km. Trong trận Samar, họ phải đối đầu với hạm đội dẫn đầu bởi chiếc thiết giáp hạm lớn nhất trong lịch sử và những màn khói ngụy trang được tạo ra trong trận đánh đã có ảnh hưởng không nhỏ tới cục diện của trận đánh.

Sau khi xả khói cản trở tầm nhìn của tàu Nhật khỏi những chiếc mẫu hạm hộ tống, họ bắt đầu những cuộc tấn công nhỏ lẻ, tiếp tục xả khói để che đi tầm nhìn của người Nhật. Những con tàu nhỏ bé này chiến đấu quả cảm đến mức người Nhật lầm tưởng họ đang phải đối đầu với những chiếc tuần dương hạm, và những chiếc khu trục hạm hộ tống có dáng y hệt những chiếc khu trục hạm thông thường. Lớp giáp mỏng này đã khiến những quả đạn pháo xuyên giáp đâm xuyên qua tàu mà không phát nổ, đến khi người Nhật bắt đầu nạp lại đạn HE và gây ra những thiệt hại lớn hơn. Tốc độ và sự cơ động đã giúp vài con tàu né được hoàn toàn các loạt pháo của người Nhật trước khi vào vị trí phóng ngư lôi. Khả năng kiểm soát thiệt hại và sự khỏe khắn của hệ thống động cơ đã giúp các con tàu tiếp tục di chuyển và chiến đấu ngay cả khi đã trúng hơn chục phát pháo vào tàu và thi thể và người bị thương nằm la liệt khắp tàu. Các khu trục hạm của Taffy 2 cũng bị tấn công, nhưng đúng lúc Gambier Bay phát hiện ra họ và đánh tin hiệu xin trợ giúp, họ được lệnh quay lại để bảo vệ đội mẫu hạm hộ tống của Taffy 2. Lúc 07:10, 10 phút sau khi xả khói bảo vệ đội mẫu hạm, Johnston bắt đầu tách đội hình và xông thẳng vào đội hình tàu Nhật tấn công. Khi Johnston đang tiếp tục chiến đấu, đô đốc Sprague, từ mẫu hạm Fanshaw Bay, đã truyền đi 1 trong những mệnh lệnh đi vào lịch sử "Small Boys Attack!".[12]

USS Johnston

Lúc 07:00, Trung tá Ernest E. Evans - thuyền trưởng của Johnston, bắt đầu cho tàu xả khói để bảo vệ đội mẫu hạm hộ tống khỏi những đợt pháo của tàu Nhật và cho tàu di chuyển kiểu zigzag. 10 phút sau đó, Sĩ quan Pháo thủ - Đại úy Robert Hagen bắt đầu cho khai hỏa vào mục tiêu gần nhất, cách đó 16 km và bắn trúng vài phát pháo vào chiếc tuần dương hạm dẫn đầu đoàn. Tàu Nhật bắt đầu bắn vào Johnston và những vụ nổ đã liên tục khiến con tàu rung lắc dữ dội. Đáp trả lại không chút chần chừ, Evans cho Johnston "tăng tốc độ tối đa, bẻ lái sang trái".[13] Johnston tiếp tục xả khói và chạy zigzag, và di chuyển với tốc độ tối đa tới đội hình tàu chiến Nhật Bản.

Khu trục hạm USS Johnston (DD-557) đang đậu cạnh tàu vận tải USS Millicoma (AO-73) để tiếp tế nhiên liệu, ngày 12 tháng 9 năm 1944.

Lúc 07:15, Hagen tập trung hỏa lực vào chiếc tuần dương hạm dẫn đầu đội hình - chiếc Kumano.[14] Liên tục khai hỏa những khẩu pháo 5-inch ở khoảng cách tối đa 19 km, Johnston ghi nhận nhiều pha bắn trúng vào hệ thống thượng tầng của Kumano, tạo ra nhiều đám cháy lớn trên tàu.[15]

Lúc 07:16, Spague ra lệnh cho Trung tá William D. Thomas - thuyền trưởng của Hoel, dẫn đầu đội hình khu trục hạm và tấn công. 3 tàu bao gồm: Hoel, Heermann và Samuel B. Roberts bắt đầu tách đội hình và tăng tốc tiếp tận mục tiêu để phóng ngư lôi.

Johnston tiếp tục các cuộc tấn công 1 mình, bắn hơn 200 viên đạn pháo và liên tục bẻ lái qua những đợt sóng mạnh, khiến người Nhật khó có thể bắn trúng được[14]. Johnston bắt đầu phóng toàn bộ 10 quả ngư lôi ở khoảng cách 900 m[13]. Lúc 07:24, 2 đến 3 quả đã bắn trúng chiếc Kumano và thổi bay mất phần mũi tàu của nó[15]. Vài phút sau, lúc 07:33, 4 quả ngư lôi sượt qua vị trí chiếc Kongō (Morisons cho rằng Kongō buộc phải bẻ lái về hướng Bắc để tránh loạt ngư lôi này, nhưng điều này không đựoc đề cập trong báo cáo của Kongō sau trận đánh. Không rõ loạt ngư lôi đó là của Johnston hay là của Hoel). Tuần dương hạm Suzuya, vốn bị hư hại nặng sau các cuộc không kích và bị hô hiệu hóa khỏi trận đánh khi đang dừng lại giúp đỡ chiếc Kumano. Cuộc tấn công của Johnston đã khiến cho các chỉ huy người Nhật bối rối, họ vẫn đang nghĩ mình đang phải nghênh chiến với những chiếc tuần dương hạm của người Mỹ. Evans sau đó thay đổi lộ trình và dưới sự che chở của làn khói, mở rộng khoảng cách giữa tàu của ông và người Nhật.

Lúc 07:30, 3 viên đạn pháo bắn từ thiết giáp hạm đâm xuyên qua sàn của Johnston xuống phòng máy, khiến con tàu thất tốc và tốc độ giảm xuống còn 1 nửa, tức 31 km/h và làm vô hiệu hóa hệ thống điện của toàn bộ hệ thống pháo nằm ở đuôi tàu. Hagen báo cáo rằng đó là đạn 14-inch (360 mm) bắn từ thiết giáp hạm Kongō, từ khoảng cách 13 km. Nhưng đến nay không rõ phát đạn đó có phải là của Kongō hay không vì Kongō lúc đó ở vị trí rất xa so với đội hình của người Nhật và báo cáo của Kongō chỉ ra họ không thể khai hỏa vào bất cứ mục tiêu nào khi đi vào 1 cơn mưa lớn. Dựa vào khoảng cách và góc xuyên, có thể nói đó là đạn 18.1-inch bắn từ chiếc Yamato ở khoảng cách 18.574 km, và không lâu sau, 3 viên 6.1-inch (150 mm) từ Yamato đã bắn trúng đài chỉ huy chiếc Johnston, gây thương vong lớn và cướp đi vài ngón tay trái của Trung tá Evans. Con tàu bị hư hại rất nặng, thi thể của thủy thủ nằm la liệt dọc con tàu. Yamato sau này báo cáo họ đã đánh chìm 1 tuần dương hạm của kẻ thù (có thể là phóng đại) với pháo 18.1-inch lúc 07:27.[16] Khu trục hạm Kishinami, đã hỗ trợ Yamato tấn công Johnston cùng thời gian đó, sau này cũng báo cáo Yamato đánh chìm 1 tuần dương hạm của kẻ thù lúc 07:28.[17]

Tuy nhiên, Johnston không chìm ngay lập tức. Vốn đã sử dụng gần hết số nhiêu liệu trước trận đánh, nên số nhiêu liệu còn lại trong tàu không đủ để gây ra vụ nổ nghiêm trọng.[15] Con tàu nhanh chóng ẩn mình trong 1 cơn mưa rào và thủy thủ đoàn đã tận dụng thời gian đó để khắc phục thiệt hại và khôi phục lại thành công hệ thống điện cho 2/3 tháp pháo ở đuôi tàu. Radar tìm kiếm của tàu đã bị bắn hỏng và rơi xuống sàn tàu, nên họ không thể làm gì được. Hệ thống radar dẫn bắn cũng bị hư hỏng nhưng nhanh chóng được sửa chữa hoạt động trở lại. Chỉ sau vài phút nấp trong cơn mưa, Johnston đã đưa radar dẫn bắn và phần lớn hệ thống pháo quay trở lại hoạt động. Từ trong cơn mưa, lúc 07:35, Johnston bắt đầu khai hỏa vào 1 khu trục hạm Nhật ở khoảng cách 9.1 km. Sau đó, họ chuyển mục tiêu sau 1 chiếc tuần dương hạm đang tiếp cận từ hướng đông, bắn thêm vài chục quả đạn nữa vào mục tiêu cách đó khoảng 10 km.[15][18] Mục tiêu thứ 2 không thể quan sát rõ bằng mắt thường và không được xác định được 1 cách rõ ràng, nên Johnston cho rằng đó là 1 "tuần dương hạm", nhưng thực chất đó là thiết giáp hạm Haruna.[19]

Lúc 07:37, Trung tá Thomas ra lệnh bắt đầu tấn công bằng ngư lôi thông qua radio. Johnston và Heermann nhận được lệnh và bắt đầu nghênh chiến.[20] Lúc Johnston đang mở rộng khoảng cách với hạm đội người Nhật, nó đi ngang qua đội hình xung kích dẫn đầu bởi khu trục hạm Hoel, vốn đã bị hư hại rất nặng. Evans cho Johnston quay đầu tiếp tục cuộc tấn công vừa rồi và hỗ trợ hỏa lực cho đội tàu của Thomas vào vị trí phóng ngư lôi. Johnston thu hẹp khoảng cách với chiếc tuần dương hạm hạng nặng dẫn đầu đoàn Nhật - Tone, khoảng 5.5 km và nổ súng. Dù đã mất đi radar dẫn bắn SC, Johnston vẫn bắn trúng Tone nhiều viên đạn, dù không còn độ chính xác như trước.[15]

Trong trận đánh, Evans đã dẫn dắt chiếc Johnston chiến đấu với những con tàu đối thủ to và có hỏa lực vượt trội hơn chính chiếc Johnston. Lúc 08:20, sau khi ẩn mình trong làn khói và cơn mưa mù, Johnston bất ngờ xuất hiện và nghênh chiến với 1 thiết giáp hạm 36,600 tấn lớp Kongō (có thể là Haruna, dựa theo báo cáo của con tàu về việc nghênh chiến với 1 chiếc khu trục hạm của người Mỹ trong cùng khoảng thời gian đó).[21] Johnston bắn liên tiếp ít nhất 40 quả đạn pháo và hơn 15 viên đựoc ghi nhận bắn trúng cấu trúc thượng tầng của Haruna, Johnston thay đổi lội trình di chuyển và biến mất trong làn khói, tránh việc bị pháo 14-inch của Haruna bắn trả. Lúc 08:26 và một lần nữa, lúc 08:30, Thomas yêu cầu 1 cuộc tấn công vào đội tuần dương hạm của kẻ thù đang di chuyển ở vị trí phía đông của đội mẫu hạm hộ tống.[20] Johnston phản hồi lúc 08:30 và đổi hướng di chuyển về 1 chiếc tuần dương hạm đang liên tục nã pháo vào chiếc Gambier Bay, vốn đang rút chạy trong sự bất lực. Ở khoảng cách 5.5 km, Johnston bắn trả trong vòng 10 phút vào chiếc tuần dương hạm được vũ trang mạnh mẽ hơn rất nhiều lần (có thể là chiếc Haguro) và bắn trúng được nhiều phát đạn.[15]

Lúc 08:40, 1 cuộc tấn công nữa của người Nhật mở màn: 7 khu trục hạm chia thành 2 đội, nhanh chóng rút gọn khoảng cách với đội mẫu hạm chậm chạp của người Mỹ.[14] Evans lập tức cho Johnston vòng lại để đánh chặn với ý định đi ngang qua đội hình người Nhật theo chiến thuật cắt ngang chữ T cổ điển. Evans cho khai hỏa về phía đội khu trục hạm Nhật và 2 bên đấu pháo với nhau dữ dội. Nhận ra cái thế bất lợi của mình, chỉ huy đội khu trục hạm Nhật quyết định vòng lại và rút về phía tây. Ở khoảng cách khoảng 6.4 km, Hagen đã bắn trúng hơn 12 viên đạn vào chiếc khu trục hạm dẫn đầu đoàn trước khi nó rút lui, sau đó chuyển hướng bắn sang chiếc thứ 2 trong đoàn, bắn trúng 5 viên trước khi nó cũng rút lui theo đội hình. Kì lạ thay, cả đội hình tàu Nhật đã đổi hướng di chuyển về phía tây chỉ để tránh hỏa lực của chiếc Johnston. Họ sau đó phóng ngư lôi lúc 09:20 ở khoảng cách 9.6 km.[14] Vài quả ngư lôi bị bắn nổ bởi những chiếc máy bay làm nhiệm vụ bảo vệ mẫu hạm, số còn lại không quả nào bắn trúng mục tiêu.

Cả tàu Nhật và người Mỹ sau đó đều rơi vào thế hỗn loạn. Làn khói dày đặc khiến tầm nhìn kém đến nỗi lúc 08:40, Johnston suýt chút nữa đâm phải chiếc Heermann khi đi cắt qua đội hình của Thomas,[15][20][22] buộc chiếc Samuel B. Roberts phải bẻ lái mạnh để tránh cả 2 chiếc.[23] Gambier Bay và Hoel đều chìm khá nhanh chóng sau đó, nên việc lựa chọn mục tiêu để bắn đối với người Nhật không phải là quá khó khăn. Sau 09:00, khi Hoel và Samuel B. Roberts đều đã bị loại khỏi vòng chiến đấu, chiếc Johnston tàn tạ là 1 mục tiêu dễ dàng cho pháo thủ Nhật. Tuy vậy, con tàu vẫn bắn trả lại kiên cường với 4 tuần dương hạm và 1 số lượng lớn khu trục hạm của Nhật.

Johnston tiếp tục bị hỏa lực của người Nhật bắn cho kiệt quệ, vô hiệu hóa tháp pháo số 1 và cướp đi sinh mạng của vô số thủy thủ. Lúc 09:20, sau khi bị hất tung khỏi đài chỉ huy bởi 1 vụ nổ kho đạn, Evans tiếp tục việc chỉ huy ở phía đuôi tàu bằng việc hét lớn tới đội kĩ sư phòng máy thông qua 1 lỗ thủng trên sàn để điều khiển hướng đi của con tàu. Hỏa lực của Nhật sau đó bắn hỏng nốt động cơ còn lại, khiến Johnston chết đứng giữa biển lúc 09:40. Người Nhật tập trung vào chiếc Johnston nhiều đến mức quên đi cả những chiếc mẫu hạm đang rút chạy khỏi trận đánh. Johnston bị bắn hỏng nặng đến nỗi 1 thủy thủ sống sót sau này đã kể lại rằng "đội kiểm soát thiệt hại của chúng tôi không thể vá lại các lỗ thủng đủ nhanh để giữ cho con tàu tiếp tục nổi nữa"[24]

Lúc 09:45, Trung tá Evans ra lệnh bỏ tàu. Johnston chìm 25 phút sau đó và đem theo sinh mạng của 186 thành viên của thủy thủ đoàn. Evans cũng bỏ tàu cùng người của ông và đó cũng là lần cuối cùng ông được nhìn thấy. Evans sau được truy tặng Huân chương Danh dự vì đã dũng cảm chỉ huy con tàu chiến đấu tới những giờ phút cuối cùng. Khi khu trục hạm Yukikaze đi ngang qua chỗ những người sống sót, Robert Billie và 1 vài thủy thủ còn sống sót khác của Johnston đã thấy vị thuyền trưởng của Yukikaze đang đứng nghiêm chào để bày tỏ sự khâm phục tới chiếc Johnston kiên cường.[25]

USS Samuel B. Roberts

Khu trục hạm hộ tống USS Samuel B. Roberts (DE-413) tại biển Philippines, tháng 10 năm 1944.

Dù những chiếc khu trục hạm hộ tống được thiết kế khá nhỏ gọn, chỉ đủ để làm nhiệm vụ săn ngầm vàbảo vệ các đoàn tàu vận tải chậm chạp, chúng vẫn được trang bị cấu hình vũ khí chống hạm tiêu chuẩn như ngư lôi và pháo 5-inch (127 mm). Samuel B. Roberts được coi là "khu trục hạm hộ tống chiến đấu như 1 thiết giáp hạm" trong trận đánh, đã chiến đấu với những chiếc tuần duơng hạm (được thiết kế để chống chịu hỏa lực của pháo 5-inch). Lúc 07:40, Thiếu tá Robert W. Copeland dẫn dắt con tàu của ông tránh ra khỏi chiếc khu trục hạm Heermann, vốn đang tiến công vào đội hình tàu Nhật. Nhìn chiếc khu trục hạm đó, ông nhận ra con tàu của ông đang ở vị trí phù hợp để phóng ngư lôi vào các tuần duơng hạm của kẻ thù. Qua hệ thống loa thông báo, ông nói "Đây sẽ là 1 cuộc chiến không cân sức mà cơ hội sống sót là điều không thể hi vọng được. Nhưng chúng ta sẽ gây thiệt hại cho kẻ thù nhiều nhất có thể."[26] Dù không được lệnh tấn công từ Sprague, ông vẫn cho tàu tăng tốc tối đa và theo chiếc Heermann tấn công những chiếc tuần duơng hạm của Nhật Bản.

Dưới sự bao phủ của khói từ những chiếc khu trục hạm, Sammy B thoát khỏi sự chú ý của người Nhật. Không muốn thu hút toàn bộ sự chú ý của người Nhật vào con tàu nhỏ bé của ông, Copeland liên tiếp từ chối lệnh nổ súng của Sĩ quan Pháo thủ - đại úy Bill Burton. Copelnad không muốn phung phí bất cứ viên đạn 5-inch nào, dù các mục tiêu đều trong tầm ngắm và có thể thấy rõ ràng, nhưng khoảng cách vẫn còn rất xa, và ông có ý định phóng ngư lôi ở khoảng cách 4,6 km. Burton liên tiếp yêu cầu nổ súng nhiều đến mức Copeland phải hét lên "Chết tiệt, anh Burton, tôi sẽ cho anh biết khi nào cần phải nổ súng".[27]

Bức ảnh cuối cùng của khu trục hạm USS Samuel B. Roberts (DE-413) tại trận Samar.

1 viên đạn lạc, có thể xuất phát từ 1 khu trục hạm gần đó, đã bắn trúng cột buồm của Sammy B và vô hiệu hóa máy phóng ngư lôi lúc 08:00. Sau khi khôi phục lại máy phóng, ở khoảng cách 3.7 km, Sammy B phóng ngư lôi vào Chōkai mà không bị Chōkai bắn trả. Sau khi thay đổi lộ trình di chuyển, Sammy B biến mất trong làn khói. Hoa tiêu báo cáo rằng có ít nhất 1 quả ngư lôi đã bắn trúng, và khiến chiếc Chōkai thất tốc và dạt vào bên rìa của đội hình lúc 08:23.[28][29]

Lúc 08:10, Sammy B đang ở rìa của đội mẫu hạm hộ tống. Qua làn khói và cơn mưa dày đặc, tuần dương hạm hạng nặng Chikuma xuất hiện, bắn toàn lực vào đội mẫu hạm. Copeland đổi hướng di chuyển và nói với Burton "Anh Burton, anh có thể nổ súng"[30]. Sammy B và Chikuma bắt đầu đấu pháo nhau và Chikuma phải sẻ hỏa lực của mình giữa các đội mẫu hạm và chiếc Sammy B. Bị ép vào khoảng cách gần và tốc độ bắn chậm, Chikuma gặp nhiều khó khăn trong việc bắn vào các con tàu nhỏ và nhanh nhẹn của đối phương (vào thời gian đầu của trận đánh, khi biết rằng Sammy B sẽ phải làm nhiệm vụ bảo vệ đội hộ tống khỏi các mối đe dọa của tàu mặt nước Nhật Bản, kĩ sư trưởng - Đại úy "Lucky" Trowbridge đã cho toàn bộ máy chạy vượt công suất và quá mức an toàn cho phép, khiến Sammy B đạt được tốc độ khoảng 52 km/h)[20]. Sammy B không gặp khó khăn về vấn đề tốc độ bắn như Chikuma. Trong suốt 35 phút, ở khoảng cách 4.8 km, Sammy B đã bắn gần như toàn bộ cơ số đạn 5-inch (127 mm) trữ ở trên tàu vào chiếc Chikuma - hơn 600 viên đạn[20]. Chikuma chịu hư hại nặng dọc con tàu. Hệ thống thượng tầng của tàu bị "biến dạng" sau khi trúng đủ các loại đạn liên tục, từ những viên xuyên giáp, đạn nổ mạnh, đạn phòng không tới cả những viên pháo sáng, tạo đám cháy lớn trên con tàu. Đài chỉ huy của Chikuma gần như không còn, cháy lớn xuất hiện dọc hệ thống thượng tầng và tháp pháo số 3 đã bị vô hiệu hóa.[31]

Tuy vậy, Chikuma không ở đó 1 mình, và ngay sau đó, hàng loạt các cột nước đủ màu sắc bốc lên xung quanh chiếc Sammy B, tức là con tàu đang ở trong tầm bắn của Yamato, Nagato và Haruna.[20] Để tránh các loạt đạn đó, Copelnad cho tàu lùi hết tốc lực, tuy nhiên lúc đó con tàu đã trở thành 1 mục tiêu ngon lành cho tàu chiến Nhật. Lúc 08:51, con tàu trúng 1 loạt đạn từ tuần duơng hạm của Nhật, làm hỏng 1 động cơ của tàu. Ở tốc độ 31 km/h, Sammy B bắt đầu trúng đạn liên tục hơn trước. Kongō bắn 1 loạt kết liễu chiếc Sammy B lúc 09:00, vô hiệu hóa nốt động cơ còn lại. Chết đứng giữa biển và chìm dần, sứ mệnh của Sammy B trong trận đánh đã kết thúc.[32]

Trung sĩ Paul Henry Carr

Trung sĩ Pháo thủ Paul H. Carr là chỉ huy khẩu đội pháo 5-inch (127 mm) số 2 nằm ở đuôi tàu, đã bắn gần như toàn bộ 325 viên đạn pháo trong vòng 35 phút trước khi 1 túi thuốc súng phát nổ vì sức nóng của khẩu pháo. 1 người quân y tìm thấy Carr đang gục cạnh khẩu pháo, đang chật vật nạp nốt viên 5-inch cuối cùng vào khẩu pháo.[33] Anh cầu xin 1 người quân y đó giúp anh nạp nốt viên đạn nặng 54 pound cuối cùng, nhưng người quân y từ chối và bế Carr ra khỏi khẩu pháo. Carr được nhìn thấy lần cuối cùng khi đang bò lại về chỗ khẩu pháo trước khi gục cạnh viên đạn mà anh vẫn cố gắng hết sức mình để nạp vào khẩu pháo đó. Carr được truy tặng Huân chưong Sao bạc và tên anh được đặt cho 1 con tàu frigate mang tên lửa lớp Oliver Hazard Perry để vinh danh anh.

Khu trục hạm hộ tống USS Raymond (DE-341), USS Dennis (DE-405) và USS John C. Bulter (DE-339) cũng phóng ngư lôi về phía tàu Nhật. Dù không quả ngư lôi nào được bắn trúng, nhưng chúng đã làm chậm đà truy đuổi của người Nhật. Dennis trúng đạn pháo bởi ít nhất 2 tuần duơng hạm của Nhật, và John C. Bulter phải ngừng bắn sau khi dùng hết toàn bộ cơ số đạn sau 1 giờ nghênh chiến.

USS Hoel

Khu trục hạm USS Hoel (DD-533) ở Nam Thái Bình Duơng, ngày 10 tháng 8 năm 1944.

Khu trục hạm Hoel được chỉ huy bởi Trung tá Leon S. Kintberger, và là kỳ hạm của đội khu trục hạm và khu trục hạm hộ tống của Taffy 3. Ngay sau khi các cột nước xuất phát từ những viên đạn pháo Nhật bốc lên xung quanh các tàu của hạm đội, Hoel bắt đầu di chuyển zigzag và xả khói để bảo vệ đội mẫu hạm đang rút chạy. Khi Hoel thu hẹp khoảng cách với tàu Nhật tầm 16 km, Kintberger ra lệnh nổ súng, và ngay lập tức, mọi sự chú ý đều dồn vào con tàu này. Pháo 155 mm của Yamato bắn trúng 1 viên vào đài chỉ huy của Hoel ở khoảng cách 13 km, đánh sập toàn bộ hệ thống liên lạc của tàu, cướp đi sinh mạng của 4 thủy thủ và khiến Trung tá Kintberger và Sĩ quan chỉ huy đội khu trục hạm - Trung tá William Dow Thomas, bị thuơng.[34]

Đô đốc Sprague sau đó lệnh cho Thomas tấn công tàu chiến Nhật bằng ngư lôi. Thomas sau đó cố gắng tập hợp được 3 khu trục hạm dưới quyền của ông và "di chuyển theo đội hình và tiến công"[35] lúc 07:40. Qua làn khói mù và các cơn mưa dày đặc, Hoel tiến thẳng về đội hình tàu chiến Nhật theo kiểu zigzag, theo đó bởi Heermann và Samuel B. Roberts. Cũng ẩn mình trong cơn mưa lúc đó, chiếc Johnston đang khai hỏa vào những con tàu chiến Nhật với sự trợ giúp của hệ thống radar dẫn bắn.

Kintberger nhanh chóng lựa chọn mục tiêu để tấn công khi khoảng cách giữa họ đang ngày càng thu hẹp. Trong phòng Tác chiến (CIC), thiếu tá Fred Green đề xuất lộ trình di chuyển để có thể đưa Hoel vào vị trí thuận lợi để tấn công chiếc "thiết giáp hạm" dẫn đầu đoàn (có thể là chiếc Kongō, hoặc tuần duơng hạm Haguro). Không chút do dự, Kintberger cho Hoel tấn công. Và lộ trình đó đã dẫn họ đi thẳng vào giữa đội hình của Lực lượng Trung tâm.[36]

Sĩ quan Pháo thủ - Đại úy Bill Sanders đã điều chỉnh hỏa lực liên tục của 5 khẩu pháo 5-inch và ghi nhận nhiều viên bắn trúng, và đồng thời thu hút sự chú ý của 1 vài đội tàu chiến Nhật. Ngay sau đó, đạn pháo bắt đầu nổ xung quanh chiếc Hoel. Vào khoảng 07:27, ở khoảng cách 8.2 km, Hoel bắn 1 nửa số lượng ngư lôi trên tàu và đổi hướng di chuyển.[34] Không ai rõ được kết quả của loạt ngư lôi đó, nhưng nhiều báo cáo chỉ ra rằng loạt ngư lôi đã khiến chiếc Haguro phải bẻ lái mạnh và tụt lại phía sau chiếc Tone.[37]

Sau khi phóng loạt ngư lôi đầu tiên, Hoel bị 1 loạt đạn bắn trúng, vô hiệu hóa toàn bộ hệ thống vũ khí chính ở đuôi tàu, vô hiệu hóa động cơ bên trái và hỏng hệ thống dẫn bắn Mark-37, radar FD và phòng lái ở đài chỉ huy. Con tàu thất tốc còn 17 knots và phải điều khiển chân vịt bằng tay. Kintberger nhận ra ông phải nhanh chóng phóng nốt toàn bộ số ngư lôi còn lại khi còn có thể.[38]

Nhanh chóng tiến về phía tây nam sau loạt ngư lôi đầu tiên, Kintberger đổi hướng về phía tây và phóng loạt ngư lôi thứ 2 vào 1 chiếc "tuần duơng hạm hạng nặng" (có thể là Yamato hoặc Haruna, do tầm nhìn kém trong mưa nên cả 2 bên đều không thể nhận biết rõ được mục tiêu) vào khoảng 07:50. Lúc này, thủy thủ đoàn đựoc mãn nhãn bởi 1 loạt cột nước bốc lên xung quanh mục tiêu của họ. Những cột nước đó có thể xuất phát từ những quả bom ném trượt từ máy bay của Taffy 3. Báo cáo của Nhật có đề cập rằng loạt ngư lôi đó đã phóng về chiếc Yamato, khiến con tàu phải bẻ lái mạnh về bên trái để tránh ngư lôi và kết quả là buộc phải chạy về phía Nam đến khi những quả ngư lôi đó hết nhiên liệu, đẩy Kurita ra rìa của trận đánh và không thể nắm bắt được tình hình của đội tàu của ông.[39]

Hoel, với tốc độ bị giảm xuống còn 17 knots, bị hư hại nặng và nhanh chóng bị tàu Nhật bao vây. Trong vài phút sau đó, hệ thống lái ở mũi tàu đã được khôi phục và Kintberger ra lệnh tiến về phía nam để hội quân với Taffy 3. Khi đang di chuyển zigzag, con tàu khai hỏa về phía những mục tiêu gần nhất với 2 khẩu pháo 5-inch còn lại. Cuối cùng, lúc 08:30,[34] sau khi trúng hơn 40 viên đạn cỡ nòng từ 5-16-inch (127-406 mm), 1 viên 8-inch (200 mm) đã vô hiệu hóa động cơ cuối cùng của tàu. Với việc phòng máy nhanh chóng bị ngập nước và kho đạn số 1 bốc cháy dữ dội, con tàu dần nghiêng về bên trái và chìm dần về hướng đuôi tàu. Lệnh bỏ tàu được đưa ra lúc 08:40 và nhiều thủy thủ sống sót bơi ra xa khỏi con tàu.

1 chiếc tuần duơng hạm hạng nặng và vài khu trục hạm của Nhật thu hẹp khoảng cách với Hoel chỉ còn 1.8 km, và cho 2 khẩu đội pháo còn lại, dưới sự chỉ huy của Trung úy Chester Fay, 1 mục tiêu rất lớn và gần. Trong 10 phút sau đó, 2 bên liên tục khai hỏa vào nhau và họ bắn hư hại 1 chiếc tuần duơng hạm lớp Tone. Khi đội khu trục hạm của Nhật tiếp cận ở khoảng cách 910 m, 2 đội pháo lại chuyển hướng bắn về những mục tiêu đó. Người Nhật chỉ ngừng bắn lúc 08:55 khi Hoel lật úp hoàn toàn và chìm ở độ sâu 7.3 km, sau hơn 90 phút kịch chiến..[40]

Hoel là con tàu đầu tiên của Taffy 3 bị bắn chìm, và chịu mức tổn thất về nhân mạng cao nhất toàn Taffy 3, chỉ 86 thành viên của thủy thủ đoàn sống sót, 253 sĩ quan và thủy thủ hi sinh cùng con tàu. Trung tá Kintberger, sống sót qua trận đánh và sau này giải ngũ với quân hàm Chuẩn Đô đốc, đã miêu tả lại sự dũng cảm của Hoel trên 1 văn bia như sau: "Những chàng trai này hoàn toàn nhận thức được kết quả tất yếu của việc nghênh chiến với 1 hạm đội khổng lồ và hoàn toàn áp đảo mình, và họ đã tận tâm thực hiện mọi nghĩa vụ được giao phó tới những giờ phút cuối cùng của mình."

USS Heermann

Khu trục hạm USS Heermann (DD-532) đang neo đậu tại Nouméa, tháng 8 năm 1944.

Heermann - chỉ huy bởi Trung tá Amos T. Hathaway - lúc đó đang rút chạy cùng đội mẫu hạm hộ tống. Lúc 07:37, Hathaway nhận được thông báo từ Thomas, lệnh cho Heermann dẫn đầu đội hình khu trục hạm tấn công tàu chiến Nhật. Heermann tăng tốc tối đa dưới sự che chở của khói và những cơn mưa dày đặc làm tầm nhìn xa chỉ còn khoảng 90 m, và 2 lần phải bẻ lái khẩn cấp để tránh va chạm với 2 khu trục hạm khác trong đội hình, đầu tiên là Samuel B. Roberts và sau đó là Hoel lúc 07:49, khi con tàu đang cố gắng lên vị trí đầu đoàn để chuẩn bị phóng ngư lôi..[35]

Lúc 07:50, Heermann tấn công tuần duơng hạm Haguro với pháo 5-inch, cùng lúc đó, thủy thủ đoàn tích cực chuẩn bị 1 nửa số ngư lôi để chuẩn bị tấn công. Trong sự hỗn loạn, thủy thủ trực máy phóng ngư lôi số 2 đã lỡ phóng thêm 2 quả ngư lôi nữa sau khi máy số 1 đã phóng toàn bộ 5 quả, trước khi được chỉ huy máy phóng cản lại. Sau khi phóng 7 quả ngư lôi, Heermann đổi hướng di chuyển để tấn công đội hình 3 thiết giáp hạm đang nã pháo vào con tàu.[35]

Hathaway ra lệnh khai hỏa vào thiết giáp hạm Haruna, con tàu dẫn đầu đoàn. Sau đó, ông thu hẹp khoảng cách lại còn khoảng 4 km và phóng nốt 3 quả ngư lôi còn lại.[35] Haruna khéo léo né tất cả số ngư lôi đó, nhưng sử gia Samuel Eliot Morison cho rằng Yamato mới là mục tiêu của số ngư lôi đó, và khiến con tàu phải bẻ lái về hướng bắc suốt 10 phút để né số ngư lôi đó, trong khi đó Lundgren, dựa trên báo cáo của người Nhật và Mỹ trong trận đánh, khẳng định số ngư lôi đó xuất phát từ loạt phóng thứ 2 của Hoel lúc 07:53.[41] Dù gì đi chăng nữa, Kurita và con tàu mạnh mẽ nhất hạm đội Nhật lúc đó đã bị đưa ra rìa của trận đánh. Người Nhật giờ đã mất thế chủ động và bị chững lại trước hàng phòng ngự kiên cường của người Mỹ.

Lúc 08:03, tin rằng 1 quả ngư lôi đã bắn trúng chiếc thiết giáp hạm, Hathaway đổi hướng di chuyển và quay về đội mẫu hạm, di chuyển theo kiểu zigzag và xả khói che mắt người Nhật. Heermann, vẫn hoàn toàn nguyên vẹn lúc đó, liên tục khai hỏa trong làn khói và mưa vào những mục tiêu lân cận. Sau đó con tàu bị nã pháo dữ dội, Heermann bắt đầu đấu pháo với thiết giáp hạm Nagato, khi những viên đạn pháo của Nagato rơi ngày 1 gần chiếc Heermann.[35] Trong khoảng thời gian từ lúc 08:08 tới 08:25, Heermann nằm trong tầm bắn của đội khu trục hạm Nhật, trước khi cả 2 bị màn khói che mắt. Tuy vậy, không con tàu nào ở 2 bên khai hỏa vào nhau, vì họ đều có những mục tiêu quan trọng hơn.[42]

Lúc 08:26, Trung tá Thomas yêu cầu thu hút hỏa lực của những chiếc tuần dương hạm Nhật, đồng thời bắn hỗ trợ cho những chiếc CVE đang rút lui về phía đông. Hathaway đồng ý nhưng phải di chuyển lách qua đội hình mẫu hạm và đội hộ tống. Di chuyển với tốc độ tối đa, Heermann, 1 lần nữa, suýt đâm phải 2 con tàu bạn, lần này là chiếc Fanshaw Bay và Johnston.

Heermann nhanh chóng tiếp cận chiếc Gambier Bay, đang bị hư hại rất nặng bởi những viên đạn pháo bắn ra ở khoảng cách rất gần. Ở khoảng cách 11 km, Heermann giao chiến với Chikuma để hút hỏa lực đang nhắm vào chiếc Gambier Bay sang mình. Chikuma giờ phơi mình giữa hỏa lực của chiếc Heermann và Samuel B. Roberts và trúng liên tiếp nhiều phát đạn. Cùng lúc đó, Heermann bị nã đạn bởi 1 hạm đội Nhật Bản. Các cột nước màu đỏ, vàng và xanh lá bốc lên chứng tỏ nó xuất phát từ thiết giáp hạm Kongō và Haruna. Nhiều cột nước không màu cũng bốc lên, có khả năng xuất phát từ những chiếc tuần dương hạm được dẫn đầu bởi chiếc Chikuma. Lúc 08:45, Heermann trúng 1 viên đạn pháo vào khu vực phòng lái, cướp đi sinh mạng của 3 thủy thủ và làm thương nặng 1 người nữa.[35] 8 viên đạn nữa bắn trúng chiếc Heermann và gây ngập nước ở khu vực khoang trước tàu, ngập sâu đến mức chốt giữ mỏ neo bị hỏng và khiến nó bị kéo lê trên mặt nước, đồng thời 1 trong số những tháp pháo 5-inch cũng bị vô hiệu hóa.

Lúc 08:50, máy bay từ Phi đội Tổng hợp số 10 (VC-10) xuất hiện. Họ bắt liên lạc được với Taffy 3 và được Taffy 3 chỉ dẫn bay về hướng đông thông qua kênh liên lạc VHF. Lúc 08:53, Chikuma và 4 tuần dương hạm bị máy bay Mỹ tấn công. Lúc 09:02, sau khi bị tấn công tứ phía bởi Heermann, Samuel B. Roberts và bom, ngư lôi, súng máy từ các đội bay xuất phát từ mẫu hạm, Chikuma rút lui khỏi trận đánh nhưng chìm không lâu sau đó.[35]

Lúc 09:07, Tone đấu pháo ác liệt với Heermann tới khi phải vòng lại rút lui lúc 09:10. Lúc 09:17, Sprague lệnh cho Hathaway xả khói ở bên trái đội hình mẫu hạm hộ tống, và lúc 09:30, họ tập hợp lại thành đội hình bình thường và di chuyển về hướng nam.[35]

Tin rằng mình đang phải đối đầu với lực lượng hùng mạnh hơn rất nhiều do sự phản kháng dữ dội của người Mỹ. Kurita ra lệnh ngừng bắn lúc 09:00 và đưa hạm đội về điểm hẹn ở phía bắc. Trong sự bất ngờ của người Mỹ, người Nhật bắt đầu triệt thoái và rút lui khỏi trận đánh.

Dù chịu thiệt hại rất nghiêm trọng, Heermann là con tàu duy nhất trong đội hình tấn công còn sống sót.

Rút chạy về phía nam

Hàng không mẫu hạm hộ tống USS Gambier Bay (CVE-73) bốc cháy dữ dội bởi hải pháo Nhật sau khi bị tụt lại phía sau đội hình. Ảnh chụp từ mẫu hạm hộ tống USS Kalanin Bay (CVE-68)

Trong lúc được 1 cơn mưa rào che mắt tầm bắn của người Nhật, Đô đốc Sprague đứng trước nhiều sự lựa chọn khó khăn. Di chuyển về hướng Đông sẽ kéo tàu địch tới quá gần eo biển San Bernardino và sẽ khó nhận được sự hỗ trợ từ lực lượng của Đô đốc Oldendorf ở phía nam, và Kurita đang chuẩn bị vào vị trí thuận lợi để tấn công tàu của ông. Cuối cùng lúc 07:30, Sprague ra lệnh thay đổi lộ trình, đầu tiên họ sẽ di chuyển về hướng đông nam và sau đó về hướng nam, và lệnh cho đội mẫu hạm hộ tống phóng toàn bộ máy bay phóng lôi để bảo vệ đội tàu thoát ra khỏi cơn mưa. Đó là 1 quyết định rất mạo hiểm của Sprague bởi vì nó sẽ cho Kurita cơ hội di chuyển vào hướng rẽ của Sprague và cắt thẳng qua đội tàu của ông.

Tuy nhiên, Kurita đã để lỡ mất cơ hội đó và đội tàu của ông phải đuổi theo hướng rẽ Taffy 3. Mệnh lệnh trước đó của Kurita về việc đưa đội khu trục hạm về rìa đội hình đã khiến đội tàu đó lỡ mất cơ hộ chặn lại đà rẽ của Taffy 3.[43] Các mẫu hạm hộ tống của Taffy 3 nhanh chóng rẽ về hướng nam và rút lui trong làn đạn pháo của Nhật với tốc độ tối đa là 32.4 km/h). 6 mẫu hạm này bẻ lái liên tục ra và vào những cơn mưa rào và nhiều lúc đi ngược hướng gió để cố gắng phóng toàn bộ số máy bay còn lại trên tàu.

1 giờ sau đó, người Nhật nhanh chóng thu hẹp khoảng cách với đội mẫu hạm còn khoảng 16 km. Việc những chiếc mẫu hạm hộ tống này di chuyển và né toàn bộ đạn pháo khéo léo đến mức khiến người Nhật càng tin hơn vào việc họ đang truy đuổi 1 đội mẫu hạm chủ lực. Những làn khói đen và trắng dày đặc do người Mỹ tạo ra khiến việc quan sát của người Nhật càng thêm khó khăn. Lúc 08:00, Sprague ra lệnh cho các mẫu hạm "khai hỏa các khẩu pháo 5-inch nếu mục tiêu trong tầm bắn." Cuộc truy đuổi này cũng tạo thuận lợi cho những chiếc mẫu hạm hộ tống của người Mỹ khi khẩu pháo chống hạm duy nhất của họ - pháo 5-inch (127 mm) điều khiển thủ công, được đặt ở đuôi tàu, dù chúng chỉ được trang bị đạn phòng không.[44] Hỏa lực pháo từ những chiếc CVE này đã gây nhiều thiệt hại cho tàu Nhật và góp phần đánh chìm chiếc Chōkai.[45] Khi các pháo thủ phòng không phải quan sát 1 cách bất lực mà không giúp đựoc gì, 1 sĩ quan đã hét lên để động viên họ "các cậu cứ đợi 1 chút nữa thôi là chúng ta sẽ được tẩn chúng nếu chúng đi vào tầm bắn của pháo 40 mm."

Các mẫu hạm hộ tống bị tấn công

Trong cuộc rút chạy về phía đông, các mẫu hạm hộ tống bị pháo kích dữ dội nhưng không chịu thiệt hại đáng kể do đạn rơi khá xa so với vị trí của họ. Lúc 08:05, Kalinin Bay trúng 1 viên đạn pháo 8-inch (200 mm) và các mẫu hạm bắt đầu bị pháo kích dữ dội. Tuy nhiên, người Nhật lúc đó đang sử dụng đan xuyên giáp (AP), nên phần lớn số đạn bay xuyên qua con tàu mà không phát nổ. Dù những CVE này thường được gọi là "Dễ cháy, dễ bị động và ít giá trị" (Combustible, Vulnerable, Expendable), nhưng chúng vẫn tỏ ra cực kì chủ động trong những loạt pháo đầu tiên của người Nhật và có khả năng chống chịu đạn pháo và bắn hạ những chiếc Thần Phong khá tốt.

USS White Plains

Hàng không mẫu hạm hộ tống USS White Plains (CVE-66) tại cảng San Diego, California, tháng 4 năm 1944.

Khi Yamato khai hỏa lúc 06:59 ở khoảng cách ước tình tầm 32 km, White Plains chính là mục tiêu của loạt đạn đầu tiên đó. Loạt pháo thứ 3 của Yamato rơi sát chiếc White Plains lúc 07:04. 1 viên từ loạt đạn này phát nổ ngay dưới lườn con tàu, gần khoang số 142 và phòng máy đặt ở bên phải đuôi tàu. Dù không trúng viên đạn trực diện, nhưng vụ nổ đã làm hư hại nặng thân con tàu, chập hệ thống máy ở bên phải và đánh sập phần lớn hệ thống liên lạc của tàu. Đội kiểm soát thiệt hại đã nhanh chóng khôi phục động cơ và hệ thống liên lạc trong vòng 3 phút, cố gắng duy trì tốc độ để bắt kịp với đội hình bằng việc tăng công suất máy ở phòng máy bên trái tàu. Màn khói đen bốc ra dữ dội từ những vụ nổ gây ra bởi đạn pháo đó đã khiến Yamato (và Nagato, cũng khai hỏa dàn pháo chính vào chiếc White Plains lúc đó) tin là họ đã bắn trúng mục tiêu và nhanh chóng chuyển sang mục tiêu khác.[46] Việc thay đổi lộ trình về hướng nam đã đưa chiếc White Plains vào vị trí đầu đội hình và đã giúp họ thoát khỏi tầm bắn của người Nhật tới lúc trận đánh kết thúc.

Cũng trong trận đánh này, khẩu đội pháo 5-inch (127 mm) của White Plains đã ghi nhận bắn trúng 6 viên đạn pháo vào tuần dương hạm Chōkai[47], khiến con tàu bị hư hại trước khi bị trúng bom của máy bay Mỹ không lâu sau đó.

USS Gambier Bay

Hàng không mẫu hạm hộ tống USS Gambier Bay (CVE-73) đang bị nã pháo dữ dội trong trận Samar, ngày 25 tháng 11 năm 1944. Con tàu trong vòng tròn là 1 thiết giáp hạm Nhật Bản, có thể là Yamato.

Gambier Bay, vì là mẫu hạm gần với hạm đội của Kurita nhất, nên đã thu hút sự chú ý và nhanh chóng trở thành mục tiêu của phần lớn tàu chiến Nhật. Lúc 08:10, Chikuma thu hẹp khoảng cách còn 9.3 km và ghi nhận nhiều pha bắn trúng lên sàn bay chiếc Gambier Bay, dù phần lớn số đạn đều xuyên thẳng qua lớp giáp mỏng của tàu. Sau những pha bắn trúng không hiệu quả đó, các tàu chiến Nhật cho nạp lại đạn pháo nổ mạnh (HE) và những phát đạn sau đó đã đánh dấu cái kết cho chiếc Gambier Bay. Lúc 08:20, Gambier Bay bị hư hại khá nặng và 1 viên đạn pháo xuyên thẳng qua tàu, dù không phát nổ, nhưng đã khiến ngập nặng phòng máy ở trước tàu. Con tàu nhanh chóng bị thất tốc và sau đó chết đứng giữa biển. Trong khi phần lớn báo cáo của người Mỹ nói rằng viên đạn này xuất phát từ chiếc Chikuma thì báo cáo của người Nhật chỉ ra rằng đó có thể xuất phát từ chiếc thiết giáp hạm Yamato hoặc Kongō. Dù cả 2 chiếc đều nhận họ đã bắn trúng 1 mẫu hạm trong cùng thời gian này, nhưng phát đạn đó được tin là của Yamato vì con tàu có vị trí gần chiếc Gambier Bay hơn và có góc bắn tốt hơn Kongō.

3 tuần duơng hạm của người Nhật nhanh chóng áp sát và khai hỏa ở khoảng cách cực gần. Trong lúc đó, những chiếc khu trục hạm, như Johnston, thì đang cố gắng thu hút sự chú ý của 3 chiếc tuần dương hạm trong tuyệt vọng để cứu chiếc Gambier Bay, nhưng thất bại. Lửa bốc lên dữ dội từ con tàu tàn nua này. Gambier Bay lật úp lúc 09:07 và biến mất khỏi mặt biển lúc 09:11. Hơn 800 người sống sót và phần lớn họ được những đội tàu tuần tra từ vịnh Leyte cứu sống sau 2 ngày trôi dạt trên biển. Gambier Bay là mẫu hạm duy nhất của hải quân Hoa Kỳ bị đánh chìm bởi hỏa lực hải pháo của kẻ thù trong Thế chiến II.[48]

USS St. Lo

Hàng không mẫu hạm hộ tống USS St. Lo (CVE-63) xả khói trong trận Samar, ngày 25 tháng 11 năm 1944

Dù bị nã pháo dữ dội trong lúc rút chạy về phía đông, St. Lo vẫn lành lặn và không chịu bất cứ thiệt hại nghiêm trọng nào trong lúc đó. Lúc 07:38, đội tuần duơng hạm Nhật áp sát mạn trái của St. Lo ở khoảng cách 13 km. St. Lo bắn trả dữ dội bằng khẩu pháo 5-inch (127 mm) duy nhất của mình, và báo cáo bắn trúng ít nhất 3 viên đạn vào 1 chiếc tuần duơng hạm lớp Tone. Lúc 10:00, con tàu phóng 1 chiếc Avenger đựoc trang bị ngư lôi để tấn công cùng 1 đội bay phóng từ chiếc Kitkun Bay lúc 10:13. Lúc 10:51, Đại úy Yukio Seki, chỉ huy đội bay Shikishima, đã đâm chiếc A6M Zero của anh vào phía cuối sàn bay chiếc St. Lo, tạo ra 1 vụ nổ khủng khiếp và khiến lửa lan khắp khoang chứa máy bay. Sau mọi nỗ lực cứu tàu bất thành, Đại tá Francis J. McKenna ra lệnh bỏ tàu lúc 11:00. St. Lo lật úp và chìm lúc 11:25, đem theo sinh mạng của 114 thành viên thủy thủ đoàn.[49]

USS Kalinin Bay

Vì là chiếc di chuyển ở cuối đội hình sau khi Đô đốc Sprague cho đổi hướng về phía nam, Kalinin Bay nhanh chóng bị vây quanh bởi đạn pháo của người Nhật. Mặc dù được làn khói, 1 trận mưa rào che chở và các đợt phản công của đội khu trục hạm để thu hút sự chú ý của kẻ thù, con tàu trúng phát đạn trực diện đầu tiên, trong tổng số 15 phát đạn ngày hôm đó, lúc 07:50. Hỏa lực từ thiết giáp hạm Nhật đã bắn trúng mạn phải của khoang chứa máy bay, ngay phía sau thang máy số 1.

Lúc 08:00, tuần duơng hạm Nhật (Tone và Haguro) xuất hiện ở bên trái đuôi tàu và thu hẹp khoảng cách còn 16 km. Kalinin Bay đáp trả dữ dội bằng 1 loạt pháo 5-inch (127 mm). Con tàu tiếp tục trúng 3 viên đạn 8-inch (200 mm) trong vòng vài phút sau đó. Lúc 08:25, khẩu pháo 5-inch (127 mm) duy nhất của tàu đã bắn trúng 1 viên đạn vào tháp pháo số 2 của 1 tuần duơng hạm lớp Myōkō ở khoảng cách 15 km, và tiếp tục bắn trúng 1 viên nữa, khiến con tàu phải quay đầu và tạm thời rút lui khỏi đội hình.

Lúc 08:30, 5 khu trục hạm Nhật Bản xuất hiện ở phía cuối chân trời, áp sát mạn phải của Kalinin Bay và nổ súng ở khoảng cách 13.3 km. Trong khi đội khu trục hạm của Taffy 3 đang giao tranh với những chiếc tuần duơng hạm Nhật và cố gắng xả khói che tầm nhìn pháo thủ Nhật khỏi đội mẫu hạm. Kalinin Bay chuyển mục tiêu và giao tranh với Hải đội Khu trục hạm số 10 trong suốt 1 giờ tiếp theo. Không khu trục hạm bắn trúng chiếc Kalinin Bay, nhưng Kalinin Bay vẫn trúng hơn 10 viên đạn 8-inch (200 mm) từ những chiếc tuần duơng hạm. 1 viên đạn bắn xuyên qua sàn bay và rơi thẳng vào phòng liên lạc, phá huỷ toàn bộ hệ thống máy radar và radio. Phần lớn những viên đạn được ghi nhận bắn trúng Kalinin Bay sau 08:45, khi Tone và Haguro cách Kalinin Bay khoảng 9.2 km.[50]

Vào lúc 09:15, 1 chiếc Avenger của St. Lo - được điều khiển bởi Trung úy Leonard 'Tex' Waldrop, đã tiêu diệt 2 quả ngư lôi đang phóng về chiếc Kalinin Bay ở khoảng cách 91 m. 1 quả ngư lôi nữa bị pháo 5-inch (127 mm) của tàu bắn gần trúng và vụ nổ đã làm chệch hướng phóng của nó. Lúc 09:30, khi hỏa lực của Nhật dần rời rạc và bắt đầu rút lui, Kalinin Bay đã bắn trúng 1 viên trực diện vào 1 chiếc khu trục hạm. 5 phút sau đó, con tàu ngừng bắn và rút về phía nam với những gì còn lại của Taffy 3.

Khoảng 10:50, Taffy 3 bị không kích dữ dội. Trong suốt 40 phút đó, toàn bộ đội mẫu hạm, ngoại trừ chiếc Fanshaw Bay, đều bị hư hại bởi các cuộc tấn công cảm tử của phi công Nhật. 4 chiếc máy bay lao về phía đuôi và mạn trái của Kalinin Bay. 2 chiếc bị bắn hạ, nhưng chiếc thứ 3 khéo léo luồn lách qua làn đạn cao xạ và đâm vào mạn phải của Kalinin Bay, và cú đâm của chiếc thứ 4 đã phá hủy toàn bộ phần đuôi tàu. Kalinin Bay chịu thiệt hại rất nặng với 60 thuơng vong, bao gồm 5 người hi sinh. 13 viên đạn và 2 viên đạn cỡ nòng to hơn được ghi nhận bắn trúng tàu. 2 viên đạn suýt trúng đã phát nổ ngay dưới thân con tàu, đã làm hư hỏng đáng kể lườn của Kalinin Bay.

USS Kitkun Bay